Zachowek – co warto wiedzieć

Dziedziczenie to temat złożony, a polskie przepisy spadkowe zawierają wiele szczegółów, których znajomość może być kluczowa, gdy zetkniemy się z sytuacją prawną wynikającą ze śmierci osoby najbliższej. Szerzej pisałam o tym tutaj: Spadek i Dziedziczenie – Przewodnik dla Spadkobierców Warto przypomnieć, że rozróżniamy dziedziczenie ustawowe lub testamentowe. Kolejność dziedziczenia z ustawy określają przepisy kodeksu cywilnego, a powołanych w taki sposób spadkobierców określa się mianem spadkobierców ustawowych. Spadkobiercą testamentowym jest zaś osoba wskazana przez spadkodawcę w testamencie. W takim przypadku to spadkobierca testamentowy przejmuje całość masy spadkowej. Warto jednak wiedzieć, że jeśli spadkodawca pominie nas w testamencie, to nie wszystko jeszcze stracone. Wprawdzie nie będziemy spadkobiercą, ale możemy ubiegać się o zachowek. Zachowek to wyjątkowy przywilej prawny, który ma zapewnić najbliższym członkom rodziny udział w majątku zmarłego, nawet jeśli zostali pominięci w testamencie. Jest to forma ochrony interesów rodzinnych, zapobiegająca sytuacji, w której spadkodawca chciałby przekazać cały spadek osobie trzeciej np. sąsiadce i całkowicie wykluczyć dzieci, małżonka lub rodziców. Instytucja zachowku pozwala osobom uprawnionym domagać się części majątku spadkodawcy, niezależnie od zapisów w testamencie.

Zachowek został uregulowany w przepisach kodeksu cywilnego. W tych przepisach określono, kto ma prawo do zachowku, jak ustala się jego wysokość oraz jakie są podstawy do wyłączenia prawa do zachowku. Najprościej mówiąc zachowek to gwarantowana prawem część spadku, przysługująca najbliższym członkom rodziny spadkodawcy, jeśli zostali oni pominięci w testamencie lub zapisano im mniejszy udział niż wynikałoby z przysługującego im prawa do zachowku. Jest to prawo, które działa niezależnie od woli spadkodawcy, stanowiąc zabezpieczenie bliskich w przypadku rozporządzeń majątkowych ograniczających ich dostęp do spadku.

Zachowek przysługuje zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Mianem zstępnych określa się dzieci, wnuki i dalszych potomków. Innymi słowy prawo do zachowku przysługuje dzieciom, żyjącemu małżonkowi spadkodawcy (mężowi lub żonie), a także rodzicom spadkodawcy, jeśli w chwili śmierci spadkodawcy nie miał on dzieci, gdyż w przeciwnym razie to dzieci dziedziczyłyby w pierwszej kolejności z ustawy.

Prawo do zachowku nie przysługuje innym krewnym, na przykład rodzeństwu zmarłego, oraz dalszym krewnym, takim jak ciotki, wujowie czy kuzyni. Ponadto osoby wydziedziczone przez spadkodawcę, czyli wyraźnie pozbawione prawa do dziedziczenia w testamencie, nie mają prawa do zachowku (pod warunkiem, że wydziedziczenie było oparte na ustawowych przesłankach i prawidłowo sporządzone).

Wysokość zachowku zależy od udziału spadkowego, jaki przypadłby uprawnionemu, gdyby dziedziczenie odbyło się zgodnie z przepisami ustawy (czyli bez testamentu). Wynosi on połowę wartości tego udziału, jeśli uprawniony jest pełnoletni i zdolny do pracy lub dwie trzecie wartości tego udziału, jeżeli uprawniony jest osobą małoletnią (czyli poniżej 18 roku życia) lub trwale niezdolną do pracy. Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Obliczenie zachowku wymaga więc określenia wartości całego spadku, a następnie ustalenia, ile wynosi udział ustawowy przysługujący uprawnionemu.

Wartość spadku obejmuje zarówno majątek pozostawiony przez spadkodawcę, jak i darowizny, które zmarły przekazał za życia – z pewnymi wyjątkami. I tak przy obliczaniu zachowku:

nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
dolicza się także do spadku fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę, w przypadku gdy fundacja ta nie jest ustanowiona w testamencie, a także mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, o wartości nie większej niż wysokość funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przez spadkodawcę.
nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.
należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa
nie dolicza się do spadku funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, chyba że fundacja rodzinna jest spadkobiercą.
nie dolicza się do spadku mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej otrzymanego przez osoby niebędące spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku.
należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej i mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, jeśli ich przekazanie nastąpiło w czasie, kiedy spadkodawca nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy przekazanie nastąpiło na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.
należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej i mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej przekazanych przed zawarciem małżeństwa ze spadkodawcą.

Przy ustalaniu wartości spadku podlegającego zachowkowi uwzględnia się aktywa pozostawione przez spadkodawcę, czyli nieruchomości (np. domy, mieszkania, działki), ruchomości (np. samochody, dzieła sztuki, biżuterię), środki pieniężne (w gotówce i zgromadzone na rachunkach bankowych), udziały w spółkach oraz papiery wartościowe. Wartość spadku zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z 26 marca 1985 r. (III CZP 75/84, OSNCP 1985, Nr 10, poz. 147 – zasada prawna), oblicza się według cen z daty orzekania o roszczeniach z tytułu zachowku. Stanowisko to zostało potwierdzone w licznych orzeczeniach Sądu Najwyższego i nie jest kwestionowane w doktrynie.

Przykład obliczenia zachowku

Załóżmy, że Jan K., będący wdowcem, pozostawił po sobie dwóch synów i jedną nieruchomość, wartą 500 tysięcy złotych. Jan K. sporządził testament, w którym cały swój majątek zapisał swemu przyjacielowi Józefowi Z.. Synowie Jana, gdyby nie testament, dziedziczyliby jego majątek po połowie, co oznacza, że każdy z nich miałby prawo do 250 tysięcy złotych. Ponieważ Jan K. zapisał cały majątek poza rodziną, jego synowie mają prawo do zachowku w wysokości:

połowy przysługującego im udziału, czyli po 125 tysięcy złotych każdy.

Synowie Jana K mogą zatem wystąpić do przyjaciela spadkodawcy – Józefa Z. o zapłatę zachowku w kwotach po 125.000 zł, a jeśli nie osiągną porozumienia, mogą skierować sprawę do sądu.

Zachowek staje się wymagalny z chwilą otwarcia spadku, czyli w momencie śmierci spadkodawcy. Jednak osoba uprawniona do zachowku musi zgłosić swoje roszczenie – może to zrobić zarówno polubownie, jak i na drodze sądowej, jeśli nie uda się osiągnąć porozumienia. Aby dochodzić swoich praw przed sądem, należy wnieść pozew o zapłatę zachowku. Ważne jest, aby w pozwie zawrzeć żądanie dotyczące kwoty zachowku, a także przedstawić dowody dotyczące wartości spadku oraz przysługującego udziału.

Roszczenie o zachowek przedawnia się po upływie pięciu lat od daty otwarcia spadku. Jeśli uprawniony do zachowku nie podejmie działań w tym okresie, traci możliwość dochodzenia swoich praw. Dlatego warto pamiętać o tej granicy czasowej i odpowiednio wcześniej zasięgnąć porady adwokata.

Warto wspomnieć, że istnieją sytuacje, w których zachowek może być zmniejszony lub wręcz wyłączony. Przykładem takiej sytuacji jest wydziedziczenie, które musi być wyraźnie wskazane w testamencie i oparte na ustawowych podstawach, takich jak naruszenie obowiązków rodzinnych. Osoba wydziedziczona traci prawo do zachowku, ale o tym, jak skutecznie wydziedziczyć np. męża napiszę w kolejnym wpisie.

Zachowek jest narzędziem prawnym, które pozwala chronić interesy najbliższych spadkodawcy w przypadku, gdy zostali oni pominięci lub otrzymali niewystarczający udział w spadku. Aby skutecznie dochodzić swoich praw do zachowku, warto dobrze rozumieć zasady jego obliczania, wiedzieć, kto jest do niego uprawniony, i znać odpowiednie procedury sądowe. Zachowek to ważny element prawa spadkowego, dlatego – w przypadku wątpliwości – warto skorzystać z pomocy adwokata, który pomoże w sprawnym przeprowadzeniu postępowania.

.....................................Uwaga!......................................................................Uwaga!................………………………………Uwaga! ……………………………………………….

Nowy adres kancelarii to Giżycko ul. Warszawska 29 lok. 3 tel. 601 877 842